Πραγματοποιήθηκε στις 22 Φεβρουαρίου στο θέατρο ΕΜΠΡΟΣ, συζήτηση που διοργάνωσε το περιοδικό αληthεια, οι Εκδόσεις Πατάκη και η ομάδα σπουδών Deleuze-Guattari με θέμα “ΜΟΡΦΕΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΠΙΘΕΣΗ ΤΗΣ ΦΑΙΑΣ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΣΕ ΘΕΜΕΛΙΩΔΗ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΜΕΙΟΝΟΤΗΤΩΝ, ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ, ΓΥΝΑΙΚΩΝ, ΛΟΑΤΚΙ+.
Στην συζήτηση που συντόνισαν οι Δημήτρης Αγγελίδης από την Εφημερίδα των Συντακτών και η Βίκυ Σκούμπη από το περιοδικό αληthεια, συμμετείχαν οι:
Δημήτρης Βεργέτης, ψυχαναλυτής
Έφη Δούση, Emantes, LGBTQI+ Solidarity
Χλόη Κολύρη, queer ψυχαναλύτρια
Βάσια Λέκκα, επίκουρη καθηγήτρια ΤΕΑΠΗ/ ΕΚΠΑ
Βίκυ Σκούμπη, αρχισυντάκτρια του περιοδικού αληthεια
Σύλβια Φεσσά, γραμματέας του σωματείου PROUD SENIORS GREECE
Ακολουθεί το πλήρες κείμενο με την τοποθέτηση της γραμματέως μας, Σύλβια Φεσσά.
Σε ποια συγκυρία ανοίγει αυτός ο διάλογος;
Τις προηγούμενες δεκαετίες 21ου αιώνα υπήρξαν δυναμικές διεκδικήσεις λοατκι+ κινημάτων, τα οποία πέτυχαν αναγνώριση και δικαιώματα, όχι μόνο λεσβίες και γκέι, αλλά και η τρανς κοινότητα. Πριν λίγα χρόνια σε μια σειρά χώρες αναγνωρίστηκε το πάγιο αίτημα των τρανς ατόμων για νομική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου.
Στην Ελλάδα πετύχαμε παρά τις παραλήψεις, το δικαίωμα στον γάμο των ομόφυλων ζευγαριών (λίγες μέρες πριν, στις 15 Φλεβάρη έκλεισε ένας χρόνος), την κατάργηση ακρωτηριαστικών επεμβάσεων ίντερσεξ παιδιών σε μικρή ηλικία (2019) για να αναφέρω ορισμένα. Αυτά τα δικαιώματα τα κατακτήσαμε όχι γιατί οι κυβερνήσεις είχαν έτσι κι αλλιώς την πρόθεση να μας τα παραχωρήσουν, αλλά μετά από αγώνες. Αλλά και γιατί, επειδή κανείς δεν δρα στο κενό, οι λοατκι+ διεκδικήσεις λειτούργησαν σε συνέργεια με άλλα κινήματα στη βάση μιας ευρύτερης αντίληψης περί οικουμενικής χειραφέτησης.
Τέτοια κινήματα είναι αυτό της αραβικής Άνοιξης, το κίνημα των πλατειών, και πιο πρόσφατα το #BlackLivesΜatter και το #metoo.
Από την αρχή θέτω το εξής: το μεγαλύτερο ζητούμενο από τη μεριά μας είναι πώς θα διαμορφώσουμε τακτικές με στόχο την ενότητα μέσα στο λοατκι+ κίνημα και όχι μόνο. Θα εξηγήσω στην πορεία.
Πως συγκεκριμενοποιείται σήμερα η επίθεση απέναντι στα ΛΟΑΤΚΙ+ δικαιώματα; Με την εκλογή του, ο Τράμπ έθεσε σε πρώτη προτεραιότητα το ζήτημα των φύλων. Έτσι δεν έκρουσε μόνο τον κώδωνα του κινδύνου στην λοατκι+ κοινότητα ότι απειλούμαστε -ότι απειλούνται οι κατακτήσεις δεκαετιών- αλλά ανέδειξε σε ένα ευρύτερο επίπεδο ότι το φύλο «δεν αποτελεί επιμέρους ζήτημα, αντιπερισπασμό από την πραγματική πολιτική” (Graff & Korolczuk, 2021). Αντίθετα βρίσκεται στο κέντρο της πολιτικής αρένας όχι μόνο ως συγκεκριμένες διεκδικήσεις αλλά και ως συμβολικό πεδίο μάχης, στο οποίο συμπυκνώνονται μείζονες πολιτικές αντιπαραθέσεις (ας θυμηθούμε τις ομιλίες στην ελληνική βουλή τις ημέρες ψήφισης του νόμου περί γάμου των ομόφυλων ζευγαριών ένα χρόνο πριν). Είναι επίσης σημαντικό να επισημάνουμε την κεντρικότητα του ζητήματος, αρκεί να αναλογιστούμε επιχειρήματα που ενίοτε προέρχονται από την Αριστερά ή αυτούς που θέλουν να συγκαταλέγονται στους προοδευτικούς, ότι αντί το κύριο μέλημα των προοδευτικών κομμάτων να είναι τα φλέγοντα ζητήματα της πραγματικότητας (μισθοί, ακρίβεια, εργατικά δικαιώματα), ασχολούνται με «δικαιωματισμούς» (βλ. ΚΚΕ στην Ελλάδα και Wagenknecht Γερμανία).
Ζήτημα των φύλων
Η επίθεση από τη μεριά της εναλλακτικής Δεξιάς-Ακροδεξιάς στα λοατκι+ δικαιώματα συμπυκνώθηκε με την εναρκτήρια ομιλία του Τραμπ στη φράση: «υπάρχουν μόνο δύο φύλα». Το θέμα έχει έρθει στο προσκήνιο λόγω της δυναμικής παρουσίας τα τελευταία χρόνια των τρανς ατόμων, που διεκδικούν την ελευθερία να προσδιορίζουν τα ίδια το φύλο τους.
Συγκεκριμένα, ο Ντόναλντ Τραμπ χρησιμοποίησε τον όρο “sex-based rights-δικαιώματα με βάση το βιολογικό φύλο» στον εκτελεστικό διάταγμα με τίτλο «Υπεράσπιση των γυναικών από τον εξτρεμισμό της ιδεολογίας του κοινωνικού φύλου και αποκατάσταση της βιολογικής αλήθειας στην ομοσπονδιακή κυβέρνηση» , διάταγμα το οποίο επιδιώκει να διαγράψει την επίσημη αναγνώριση των τρανς ατόμων και να ανακαλέσει προστατευτικές νομοθετικές ρυθμίσεις. Ο λαϊκιστής πρωθυπουργός μας φρόντισε άμεσα να το αναμασήσει (αν και δεν είμαστε σίγουροι για το τί ακριβώς κατάλαβε).
Θα ήθελα λοιπόν να σταθώ στο συγκεκριμένο ζήτημα, το οποίο θεωρώ κεντρικό για την διαμόρφωση των τακτικών μας το επόμενο διάστημα και στην αναζήτηση συμμάχων, που κατά τη γνώμη μας θα πρέπει να αναζητήσουμε στο φεμινιστικό κίνημα, την Αριστερά και τον ευρύτερο προοδευτικό χώρο.
Όπως είναι γνωστό, ένα μέρος των φεμινιστριών, οι gerder-critical φεμινίστριες «τρανς-κριτικές»φεμινίστριες ή αλλιώς TERFS (trans-exclusionary radical feminists) εκκινούν από τη θέση ότι η γυναίκα καθορίζεται πρώτα απ’ όλα από τη βιολογία της και συγκεκριμένα από τα αναπαραγωγικά της όργανα. Δηλαδή ότι η γυναικεία καταπίεση εδράζεται στο βιολογικό της φύλο, το οποίο και αποτελεί μέρος του διπόλου του φύλου θηλυκό-αρσενικό. Επομένως οι τρανς γυναίκες δεν μπορούν να περιλαμβάνονται στον όρο γυναίκα. Αντιθέτως, ισχυρίζονται πως ο όρος «ταυτότητα φύλου» υποσκάπτει τις γυναικείες διεκδικήσεις. Η θεωρητική βάση αυτής της αντίληψης είναι η διάκριση μεταξύ βιολογικού και κοινωνικού φύλου.
Οφείλουμε επομένως να επιχειρήσουμε να απαντήσουμε σε δύο κεντρικά ερωτήματα.
Ερώτημα Α. Το φύλο ως δίπολο ή φάσμα;
Η θεμελίωση του διπόλου αρσενικό-θηλυκό συγκροτήθηκε στους κόλπους της Δυτικής Επιστήμης, ιδιαίτερα της Ιατρικής την εποχή της νεωτερικότητας (μέσα 17ου αιώνα και μετά-την εποχή του Διαφωτισμού). Βασικές διχοτομήσεις, στις οποίες στηρίχθηκαν οι θεωρίες του φύλου, θηλυκό-αρσενικό αλλά και η διχοτόμηση φύση-πολιτισμός, αποτελούν συμβάσεις της δυτικής Επιστήμης, δηλαδή ανθρώπινα κατασκευασμένες κατηγορίες και όχι οικουμενικές και διαχρονικές αλήθειες. Η εδραίωση του διπόλου ως φυσιολογικό είχε ως αποτέλεσμα να εξοστρακιστούν υπαρκτές διαφοροποιήσεις του φύλου ακόμα και σε βιολογικό επίπεδο, όπως για παράδειγμα των ίντερσεξ ατόμων, εκτός του φυσιολογικού, στην περιοχή του αφύσικου, του τερατώδους, του ανώμαλου. Συνέπειες αυτής της ρύθμισης είναι η απόκρυψη των παραλλαγών, των διαφορετικών εκφάνσεων του φύλου. Όπως καταγγέλουν οι ίντερσεξ οργανώσεις, η απουσία ορατότητας καθιστά ακόμα πιο δύσκολο τον αγώνα για ίσα δικαιώματα. Επιπλέον δικαιώνει το ιατρονομικό πλαίσιο για απόπειρες κανονικοποίησής τους.
Έχει επομένως σημασία να θέτουμε αυτές τις κατηγορίες στο ιστορικό τους πλαίσιο: Αποκαλύπτοντας το κοινωνικό υπόβαθρο της θεμελίωσης του διπόλου έχουμε το δικαίωμα να τις αμφισβητήσουμε. Φεμινιστικές και κοινωνικές σπουδές έχουν ασχοληθεί εκτενώς με αυτό το ζήτημα.
Ερώτημα Β.
Είναι πραγματική η διάκριση μεταξύ βιολογικού και κοινωνικού φύλου; Με άλλα λόγια είναι υπαρκτή η διχοτόμηση μεταξύ φύσης-πολιτισμού;
Η δυαδική και επομένως αντιθετική πρόσληψη της φύσης-πολιτισμού αποδεικνύεται επίσης προβληματική όπως έχουν επισημάνει οι σπουδές φύλου. Αν λάβουμε υπόψη μας την βιολογική πολυπλοκότητα με την οποία εμφανίζεται το φύλο, το πώς και με ποια κριτήρια έχουν ανά εποχές κατηγοριοποιηθεί, αντιλαμβανόμαστε ότι και η ίδια η κατηγορία «βιολογικό φύλο» υπόκειται σε πολιτισμικές επιρροές, είναι πολιτισμικά κατασκευασμένη και δεν αποτελεί σταθερό θεμέλιο της σεξουαλικής διαφοράς.
Χρειάζονται εδώ δύο σημαντικές επισημάνσεις, που στο πλαίσιο του χρόνου αναφέρονται αξιωματικά.
A) Στεκόμαστε αντίθετα στις προσπάθειες «φυσικοποίησης» του φύλου: δεν μπορούμε να επικαλούμαστε τη φύση ως κριτή του τι είναι αποδεκτό ή όχι. Οι άνθρωποι διαμορφώνονται από μια βιολογική σωματική βάση σε αλληλεπίδραση με κοινωνικούς παράγοντες, όπως αντίστοιχα διαμορφώνεται το κοινωνικό φύλο. Όπως συνοψίζεται από μια σειρά επιστήμονες, «το βιολογικό και το κοινωνικό δεν είναι ούτε διαχωρίσιμα, ούτε αντιθετικά, ούτε εναλλακτικά, αλλά συμπληρωματικά» (Lewontin, Rose & Kamin, αναφέρεται στο Callinicos, σελ. 204, 2024).
Β) Δεν εκχωρούμε στην επιστήμη το δικαίωμα να μας υποδείξει τι είναι φυσιολογικό, αποδεκτό ή νόμιμο. Δεν είμαστε προφανώς αρνητές της επιστήμης. Όμως οφείλουμε να θυμόμαστε ότι η επιστήμη δεν έχει δράσει πάντα υπέρ των καταπιεσμένων. Αντίθετα, στην νεωτερικότητα η δυτική επιστήμη και ειδικότερα η ιατρική έπαιξαν καταλυτικό ρόλο στην αιτιολόγηση εγκληματικών πρακτικών (ρόλος των φυλετικών θεωριών και της λευκής υπεροχής στην αποικιοκρατία, του βιολογικού ρόλου της γυναίκας στην αντικειμενοποίηση του γυναικείου σώματος κλπ). Για να έρθουμε στο σήμερα, ακόμα και ο Αλέξης Τσίπρας σε συζήτηση για το ζήτημα της τεκνοθεσίας από ομόφυλα ζευγάρια είχε απαντήσει ότι δεν μπορούν ως πολιτικοί να πάρουν θέση αλλά ότι θα έπρεπε να συμβουλευτούν τους ειδικούς επιστήμονες.
Επιγραμματικά, η επιστήμη είναι προϊόν κοινωνικών σχέσεων και αντικατοπτρίζει τις εκάστοτε δυναμικές μεταξύ τους. Είναι εξαιρετικά βοηθητικό ότι έχουμε αυτή τη στιγμή ένα σημαντικό μέρος της επιστημονικής κοινότητας μαζί μας. Μετά τις πρόσφατες επιθέσεις είδαμε αρκετές επιστημονικές οργανώσεις και ανακοινώσεις που αντιπαρατίθενται ακόμα και με βιολογικούς όρους σε αυτήν την επίθεση, όπως η Πανελλήνια Ένωση Βιοεπιστημόνων. Ωστόσο, οι εκάστοτε αποφάσεις είναι πολιτικές, τα δικαιώματά μας τα προβάλλουμε και τα διεκδικούμε εμείς. Η εξάλειψη της ομοφυλοφυλίας ή της δυσφορίας φύλου από τους καταλόγους των ψυχιατρικών παθήσεων έγιναν μετά από διεκδικήσεις και όχι αντίστροφα.
Που απευθύνουμε λοιπόν αυτή τη συζήτηση-το ζήτημα των δύο φύλων;
Πρώτα απ’ όλα στην κοινωνία.
Διεκδικώντας φωνή στον δημόσιο διάλογο με στόχο να αντικρούσουμε τα φασιστικά επιχειρήματα, κερδίζουμε χώρο για να ακουστούμε από μέρη της κοινωνίας που δεν είχαν βρεθεί στη θέση να αναρωτηθούν για τα λοατκι+ δικαιώματα, πιθανόν να ήταν μαζί μας σε προηγούμενες μάχες, αλλά τώρα υπάρχει ο κίνδυνος να τα ξανακερδίσει η ακροδεξιά. Ας μην ξεχνάμε ότι η επιρροή αυτών των απόψεων αυξήθηκε σημαντικά τα τελευταία χρόνια μέσα από την αποτυχία των νεοφιλελεύθερων πολιτικών να ικανοποιήσουν στοιχειώδεις ανάγκες, αφήνοντας μεγάλο μέρος του πληθυσμού εκτεθειμένο στην κοινωνική επισφάλεια, τις συνέπειες της κλιματικής και της οικονομικής κρίσης. Αυτή τη στιγμή η Άκρα Δεξιά κερδίζει έδαφος διατεινόμενη πως είναι αντισυστημική. Οι περισσότεροι πολιτικοί φορείς αλλά και απλοί άνθρωποι επειδή δεν έχουν επεξεργασμένες απόψεις είναι εύκολο να διολισθήσουν προς τη μεριά που ακούγεται περισσότερο.
Η εναλλακτική Δεξιά παίζει επιδέξια σε αυτό το πεδίο. Για παράδειγμα μέλη της Ακροδεξιάς επικαλούνται τα γυναικεία δικαιώματα για να επιτεθούν στους μετανάστες: η Λεπέν, ο Σαλβίνι, εγκαταλείποντας την παραδοσιακή ακροδεξιά ρητορική για τα τρία Κ (Kinder, Küche, Kirche-παιδιά, κουζίνα, εκκλησία- το κλασικό σύνθημα των ναζιστών στη Γερμανία τη δεκαετία του ’30 και αυτό που θα λέγαμε στα ελληνικά Πατρίς Θρησκεία Οικογένεια), συστηματικά υποδύονται τους υποστηρικτές της ελευθερίας των γυναικών που απειλείται από τον ισλαμικό εξτρεμισμό. Αύριο είναι οι εκλογές στην Γερμανία και η επικεφαλής του ακροδεξιού κόμματος είναι λεσβία και παντρεμένη με μια γυναίκα ασιατικής καταγωγής, αλλά αυτό δεν την εμποδίζει να προωθεί τη φασιστική ατζέντα ενάντια στους μετανάστες.
Σε αυτή τη συζήτηση θα πρέπει να παρεμβαίνουμε συστηματικά το επόμενο διάστημα επιχειρώντας να μετατοπίσουμε την ατζέντα προς τη μεριά μας.
Απευθύνουμε επίσης τη συζήτηση στη λοατκι+ κοινότητα αλλά και τα λοιπά κινήματα.
Για να αποκρούσουν την καταπίεση, κάποιες καταπιεσμένες ομάδες της κοινωνίας στρέφονται ενάντια σε άλλες, γιατί κατά τη γνώμη τους βρίσκονται σε προνομιακότερη θέση ή ακόμα χειρότερα πιστεύουν πως απειλούν τα δικαιώματά τους. Αν υπήρξε αυτή η πολυτέλεια στο παρελθόν αυτή τη στιγμή, μια τέτοια τακτική μπορεί να γίνει πολύ επικίνδυνη.
Η σημαντικότερη αντιπαράθεση είναι αυτή που προανέφερα. Μέρος του φεμινιστικού κινήματος στρέφεται ενάντια στην τρανς κοινότητα. Αυτές τις μέρες, και ενώ η επίθεση στα λοατκι+ και ειδικά ενάντια στα τρανς δικαιώματα έχει γίνει τόσο σαφής από την ακροδεξιά, φεμινιστικές οργανώσεις μαζεύουν υπογραφές για ψήφισμα ενάντια στη βία, που υποτίθεται πως ασκούν τρανς άτομα στον αθλητισμό και ασκείται πίεση σε μέρη της Αριστεράς να πάρουν θέση. Όμως, υπάρχει η τάση διαφοροποίησης και σε άλλα επίπεδα. Για παράδειγμα, η προώθηση της λεσβιακής έναντι της queer ταυτότητας (σε εκδηλώσεις με λεσβιακό περιεχόμενο έχουν εκφραστεί απόψεις με αυτήν την τάση).
Είναι προφανές, ότι η κάθε συλλογικότητα θέτει στο επίκεντρο της δράσης της τις δικές της επιμέρους διεκδικήσεις και αυτό είναι χρήσιμο και αναντικατάστατο. Όμως δεν μπορεί να γίνεται σε αντιπαράθεση με τα δικαιώματα άλλων καταπιεζόμενων ομάδων, όπως ομάδων που ανήκουν στη λοατκι+ κοινότητα. Αντίθετα, θα πρέπει να έχουμε γνώμονα τη συλλογική και ενωτική δράση.
Ένα τελευταίο.
Οι Proud Seniors Greece έχουν στο επίκεντρο του πεδίου δραστηριοποίησής τους λοατκι+ άτομα μεγαλύτερης ηλικίας (χωρίς η ηλικία να είναι δεσμευτική για τη συμμετοχή στο σωματείο), και πολύ σωστά. Τα λοατκι+ άτομα υφίστανται πολλαπλάσιο ρατσισμό, όχι μόνο ως λοατκι+ αλλά και ως άνθρωποι μεγαλύτερης ηλικίας. Εδώ θα πρέπει να υπενθυμίσουμε τους βασικούς πυλώνες του φασισμού: ουσιαστικά κηρύσσουν τον πόλεμο στους αδύνατους. Υπόβαθρο αυτών των αντιλήψεων αποτελούν οι θεωρίες της δυτικής λευκής υπεροχής με μακριά ιστορία στη δύση. Είναι οι θεωρίες που επέτρεψαν και πρόσφεραν υπηρεσίες στα εγκλήματα της αποικιοκρατίας, στα εγκλήματα της ευγονικής και στη συνέχεια του Ολοκαυτώματος.
Σήμερα το κίνημα της alt-right επαναφέρει την ψευδοεπιστημονική ιδέα του βιολογικού ρατσισμού και προωθεί μια μορφή πολιτικής ταυτότητας υπέρ των Ευρωπαίων Αμερικανών και των λευκών διεθνώς.
Μόνο τα νέα, υγιή και όμορφα κατά προτίμηση σώματα έχουν στο τέλος της μέρας δικαίωμα να ζουν. Οι φασιστικές αντιλήψεις με αυτήν την έννοια αποτελούν απειλή για όσους ανθρώπους δεν πληρούν αυτά τα κριτήρια-και είναι αναπόφευκτο ότι κανείς δεν μπορεί να πληρεί αυτά τα κριτήρια για πάντα. Γι’ αυτό είναι κατά τη γνώμη μας βαρύνουσας σημασίας να επιμείνουμε στο ζήτημα των συμμαχιών δημιουργώντας δεσμούς με κινήματα μεταναστών, γυναικών, αναπήρων, όλων των καταπιεσμένων ομάδων.
Αντί επιλόγου
Η μάχη απέναντι στο φασισμό είναι μια πολύ σοβαρή υπόθεση για να την κατακερματίσουμε σε επιμέρους διεκδικήσεις. Άσχετα από το τι προβάλλεται, συγκυριακά πολλές φορές, ως εχθρός από τη μεριά της Άκρας Δεξιάς, των φασιστών ή ακόμα χειρότερα νεοναζιστικών ομάδων, το βέβαιο είναι ότι στρέφονται συνολικά ενάντια στην ανθρώπινη ελευθερία. Ως τέτοιας σημασίας επίθεση θα πρέπει και σαν λοατκι+ κίνημα να τους αντιμετωπίσουμε.
Φεσσά Σύλβια, γραμματέας Proud Seniors Greece, Ομάδα Υποστήριξης λοατκι+ Ατόμων 50+